بحران قطر و ائتلاف چهارگانه؛ دلایل شکل‌گیری و آینده پیش‌رو

به گزارش راهبرد معاصر؛ با وجود قطع روابط سیاسی بین دو کشور عربستان سعودی و قطر، ملک سلمان، پادشاه عربستان در 5 دسامبر از شیخ تمیم بن حمد آل ثانی، امیر قطر برای شرکت در نشست اجلاس سران شورای همکاری خلیج فارس در شهر دمام عربستان دعوت کرده است. این دعوت در حالی صورت گرفت که در ژوئن 2017، عربستان سعودی به همراه چند کشور دیگر با متهم کردن قطر به حمایت از تروریسم روابط خود را با قطر قطع کردند و یک رشته تحریم‌های سخت‌گیرانه تجاری را علیه آن کشور به اجرا گذاشتند.

چرا بحران قطر شکل گرفت؟

در ۵ ژوئن 2017، چهار کشور عربستان سعودی، امارات متحده عربی، بحرین و مصر با ادعای تبدیل‌شدن دوحه به مأمن و پناهگاه گروه‌های تروریستی روابط سیاسی و اقتصادی خود را با این کشور قطع کردند به‌طوری‌که تمامی مرزهای زمینی قطر با عربستان سعودی بسته شده و برای مرزهای هوایی و دریایی هم محدودیت ایجاد شد. پس از آن تعدادی از کشورهای عربی همسو با سیاست‌های عربستان از این اقدام پشتیبانی کرده و روابط خود را با دوحه قطع کردند.

بحران قطر و کشورهای عربی مذکور زمانی آغاز شد که اظهاراتی به نقل از شیخ تمیم، ‌امیر قطر در خبرگزاری رسمی این کشور منتشر شد که در آن علیه عربستان سعودی و در حمایت از ایران، حزب‌الله و اخوان‌المسلمین و حماس موضع‌گیری شده بود. اگرچه مسئولان قطری بعد از چند ساعت این اظهارات را تکذیب و اعلام کردند که سایت خبرگزاری قطر هک شده است اما عربستان سعودی و کشورهای همسو با آن ادعای هک شدن سایت را نپذیرفتند.

عربستان سعودی و متحدانش در ۲۲ ژوئن فهرستی حاویسیزده ماده تسلیم دوحه کردند و پذیرش بی‌چون چرای آن ازسوی قطر را شرط خروج از بحران خواندند. کاهش سطح روابط دیپلماتیک با جمهوری اسلامی ایران، برچیده شدن پایگاه نظامی ترکیه در این کشور، اخراج اعضای حماس و تعطیلی شبکه الجزیره ازجمله شرایط مندرج در این فهرست بوده است.

با پایان زمانده روزه تعیین شده، دوحه خواسته‌های مطرح شده ازسوی کشورهای تحریم کننده را نقض حاکمیت سرزمینی خود دانست. در همین زمینه، محمد بن عبدالرحمن آل‌ثانی، وزیر خارجه قطر در سخنانی تصریح کرد: «تقاضاهای مطرح‌ شده واقع‌بینانه نیست و غیرقابل‌پذیرش است.»

در واکنش به پاسخ منفی دوحه در اجرای فهرست سیزده‌گانه، چهار کشور عربستان‌سعودی، امارات‌ ‌متحده، بحرین و مصر با انتشار بیانیه‌ای اعلام کردند تدابیر لازم برای پاسخ به این موضع اتخاذ خواهد شد. در بخشی از این بیانیه سامح شکری، وزیر امور خارجه مصر اظهار کرد: «پاسخ قطر به سیزده خواسته‌ ما منفی و فاقد هرگونه محتوایی بود و ما دریافتیم که قطرقصد ندارد تا از سیاست‌هایش عقب‌نشینی کند.»

در حقیقت هدف عربستان سعودی از تحریم ها، تحت انقیاد درآوردن دوحه است. عربستان اصرار دارد تا به هر نحوی قطر را پیرو و تابع سیاست‌های خود کند از این‌رو برای تحمیل شروط خود حاضر است از هر ابزار و اهرم فشاری برای تسلیم دوحه استفاده کند. روزنامه الشرق الأوسط عربستان در هفتم ژوئن 2017 اشاره کرده است کههم‌اکنون مطالعاتی درمورد تعلیق عضویت قطر در شورای همکاری و اتحادیه عرب درحال تحقیق و بررسی است.

انور عشقی، مدیر مرکز پژوهش‌های استراتژیک عربستان سعودی، نیز در مصاحبه با خبرگزاری اسپوتنیک گفته است: عادل الجبیر، وزیر خارجه عربستان سعودی و انور قرقاش، وزیر مشاور در امور خارجه امارات متحده عربی اعلام کرده‌اند که گام بعدی در تعامل با قطر درصورت رد درخواست‌های کشورهای شورای همکاری خلیج فارس «جدایی» بوده و این به معنای لغو عضویت قطر در شورای همکاری خلیج فارس است.

علاوه‌بر آن، خالد آل خلیفه، وزیر امور خارجه بحرین اعلام کرده است که همه گزینه‌ها در تعامل با قطر روی میز است و حتی ممکن است اخراج دوحه از شورای همکاری خلیج فارس نیز یکی از آنها باشد. عمر غبش، سفیر امارات در روسیه نیز گفته است که اخراج قطر از شورای همکاری خلیج فارس را به‌عنوان یک گزینه روی میز خود داریم.

از طرف دیگر در صورت خروج یا اخراج قطر از شورا، این کشور وارد اتحادها و ائتلاف‌های دیگری در منطقه خواهد شد و این امر خوشایند سعودی‌ها و متحدانش نیست. به همین دلیل می‌توان گفت که عربستان سعودی تمایلی به اخراج یا خروج قطر از شورا ندارد و مسئله اخراج قطر از شورای همکاری را به مثابه ابزار تهدید به منظور فشار بر دوحه برای پذیرش شرایط خود به کار می‌گیرد. چراکه اخراج قطر از شورا به منزله فروپاشی تدریجی شورای همکاری و خسارتی برای ریاض خواهد بود.

چرا ملک سلمان، امیر قطر را برای شرکت در نشست شورای همکاری دعوت کرد؟

پس از گذشت 18 ماه از آغاز محاصره قطر از سوی دول چهارگانه شامل عربستان، امارات، مصر و بحرین، ملک سلمان پادشاه عربستان به طور رسمی از شیخ تمیم بن حمد آل ثانی امیر قطر برای شرکت در سی و نهمین نشست سران شورای همکاری خلیج فارس که در 9 دسامبر (18 آذر) در شهر الدمام شرق عربستان برگزار خواهد شد دعوت نمود. اما دوحه تاکنون به این دعوت نامه واکنش نشان نداده است و هنوز معلوم نیست که آیا در این نشست نماینده‌ای خواهد داشت یا خیر؟

به هر روی دعوت رسمی ملک سلمان از امیر قطر برای شرکت در نشست دمام به معنای پذیرش شکست سیاست‌های عربستان و هم پیمانانش در اعمال تحریم علیه دوحه است؛ زیرا همان گونه که ذکر شد عربستان در تحدید روابطش با قطر و اعمال فشار بر آن تا جایی پیش رفت که احتمال اخراج قطر از شورای همکاری خلیج فارس نیز می‌رفت، اما اکنون ریاض به صورت رسمی از امیر قطر دعوت کرده است تا در این نشست شرکت کند. اگرچه این دعوت، وظیفه رسمی عربستان در چارچوب وظایف میزبان است اما به هر حال با توجه به رفتارهای پیشین ریاض، این دعوت را باید نشانه‌ای از شکست تلاش‌های عربستان در مواجهه با قطر دانست.

دعوت از قطر در حالی صورت می‌گیرد که این کشور در اجلاس اخیر اوپک اعلام کرد از سازمان کشورهای صادرکننده نفت، اوپک خارج می‌شود. این مسئله نگرانی مقامات عربستان سعودی از خروج قطر از شورای همکاری خلیج فارس را به دنبال داشته است. در همین راستا وبگاه بلومبرگ در تحلیلی با اشاره به خروج ناگهانی قطر از «سازمان کشور‌های صادر کننده نفت» نوشت این اقدام سؤال‌های جدی را مطرح کرده مبنی بر اینکه احتمال دارد این خروج مقدمه‌ای برای خروج قطر از شورای همکاری باشد.

در صورتی که قطر از شورای همکاری خلیج فارس خارج شود، این اقدام سعودی‌ها را نگران خواهد کرد و آنها را در تنگنا و شرایط سختی قرار خواهد داد؛ زیرا قطر به راحتی می‌تواند از توجیهاتی که برای خروج ازاوپک مطرح کرد، به شکل قانع کننده‌ای جهت خروج خود از شورای همکاریخلیج فارسنیز استفاده کند. دعوت ملک سلمان از امیر تمیم برای مشارکت قطر در نشست دمام در همین راستا قابل تحلیل و ارزیابی است.

شیخ صباح احمد جابر الصباح، امیر کویت که در بحران قطر، نقش میانجیگر را ایفا کرده است نیز اخیرا به موضوع بحران قطر و تاثیر آن بر شورای همکاری خلیج فارس پرداخته است. وی در واکنش به خروج احتمالی قطر از این شورا هشدار داد و گفته است: «نقاط اشتراک ما بزرگ‌تر و قوی‌تر از نقاط اختلاف ما است، لذا ما باید در شورای همکاری خلیج فارس باقی بمانیم و آن را الگویی از افتخار و امنیت و رفاه قرار دهیم.»

چرا عربستان به دنبال برقراری روابط با قطر است؟

سه عامل انزوای عربستان بعد از قتل خاشقچی، فشار آمریکا و تمایل مقامات واشنگتن برای پایان دادن به بحران قطر و از سرگیری روابط کشورهای عربی با دوحه و در نهایت ناکامی ریاض و متحدانش در دستیابی به اهدافشان بعد از 18 ماه موجب شده است که عربستان سعودی به برقراری روابط با قطر ابراز علاقه نماید.

فشاری که در پی ماجرای قتل جمال خاشقچی، روزنامه نگار سعودی، بر دولت عربستان وارد شده و همچنین ناخرسندی برخی متحدان سنتی آل‌سعود از این ماجرا، رهبران سعودی را به تلاش بیشتر برای ترمیم روابط با قطر متمایل کرده است. از سوی دیگر عربستان نیز تحت برخی مسائل از جمله بحران یمن و پیامدهای قتل خاشقچی، تحت فشار سیاسی و رسانه‌ای محور ترکیه - قطر و بسیاری از رسانه‌های غربی است. تمجید و تحسین اخیر شاهزاده محمد بن ‌سلمان از اقتصاد قطر که عربستان در پی زمین‌زدن آن بود نیز نشانه‌ای معناداری در این زمینه است.

در سطح بین المللی، آمریکا نیز به اقداماتی برای میانجیگری بین دو طرف دست زده که تاکنون به نتیجه‌ای نرسیده است. مقامات آمریکایی تیرگی روابط بین قطر و همسایگان عرب آن را به اختلاف بین اعضای یک خانواده تشبیه کرده‌اند اما مقامات قطری انعطاف ناپذیری عربستان را مانع حل اختلاف دو کشور دانسته‌اند. مایک پمپئو، وزیر خارجه آمریکا چند ماه پیش در دیدار با محمد بن عبدالرحمن آل ثانی،‌ همتای قطری خود تأکید کرد که دونالد ترامپ خواهان دستیابی به حل نهایی بحران به وجود آمده در شورای همکاری خلیج‌فارس است؛ زیرا استمرار این بحران تنها به نفع ایران است.

آمریکا بارها اعلام کرده است به دنبال ایجاد ناتوی عربی همانند سازمان پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) جهت مقابله با ایران در منطقه است. با این حال، بحران قطر با چهار کشور مذکور یکی از موانع عمده تشکیل و ایجاد ناتوی عربی شده است.

نتیجه‌گیری

در 9 دسامبر عربستان سعودی میزبان سی و نهمین نشست سران شورای شورای همکاری خلیج فارس خواهد بود. چند روز قبل از برگزاری نشست عربستان از امیر قطر برای مشارکت در اجلاس سران دعوت نمود؛ اما دوحه تاکنون به این دعوت نامه واکنش نشان نداده است و هنوز معلوم نیست که آیا در این نشست نماینده‌ای خواهد داشت یا خیر؟

در صورت حضور امیر قطر در نشست الدمام، نحوه استقبال از او محل بحث خواهد بود. بدیهی است که عربستان ناچار است تا ضوابط دیپلماتیک و پروتکلی را در میزبانی از امیر قطر رعایت کند. هرگونه عدول از این ضوابط، به معنای عدم علاقه عربستان به بهبود روابط با قطر است و هرگونه استقبال و رفتاری گرم‌تر از پروتکل، معنای تلاش ریاض برای بهبود روابط را دارد؛ لذا رفتار عربستان با امیر قطر در صورت حضور در نشست نقش مهمی در آینده روابط ریاض – دوحه خواهد داشت. همچنین در صورتی که دوحه نماینده دیگری را برای مشارکت معرفی نماید نشانگر عدم علاقه قطر به تحسین روابط با عربستان است.

به هر روی چالش‌های دوحه - ریاض به حدی تعمیق یافته است که برگزاری نشست‌ شواری همکاری خلیج فارس با حضور امیر قطر هم نمی‌تواند آنرا ترمیم کند. به خصوص که بعد از آغاز بحران قطر رسانه‌های دو طرف حملات متعددی را علیه یکدیگر انجام داده‌اند. با این حال می‌توان گفت که دعوت ملک سلمان از امیر قطر که تحت تاثیر انزوای عربستان به دلیل بحران یمن و قتل خاشقچی و فشار آمریکا تحقق یافته می‌تواند مخاصمه مابین دو کشور را تعدیل کرده و راه را برای برقراری مناسبات مجدد هموار کند هر چند که این امر در کوتاه مدت دشوار به نظر می‌رسد اما در میان مدت محتمل خواهد بود.